Jacek Dukaj, wyd. Wydawnictwo Literackie

Beatrycze Nowicka: 7/10

Huragan zmian i zieleń, która się jeszcze nie wszystkim opatrzyła, czyli słów kilka o „Extensie” Jacka Dukaja.

Drobne zdumienia – jak myśl, że ktoś znajdujący się tuż obok, może w tej właśnie chwili sięgać umysłem aż po granice wszechświata. Wyobraźnia podpowiedziała mi wtedy obraz pęków półprzejrzystych macek, biorących swój początek z kruchego ludzkiego ciała, rozsnutych gdzieś w kosmicznej próżni, falujących jak wodorosty. Po latach lektura „Extensy” przywołała wspomnienie tamtego pomysłu i chwili zadumy. Zabawne, jak ścieżki ludzkich umysłów potrafią przecinać się w nieoczekiwanych miejscach.

Nominowana do Zajdla minipowieść Jacka Dukaja kilkanaście lat po premierze zachowuje swój urok. Na uznanie zasługuje przede wszystkim pomysł na tytułowe narzędzie do badań astronomicznych. Organiczna technologia sprzęgnięta za pomocą efektów kwantowych z układem nerwowym badacza-gospodarza daje użytkownikowi niezwykłe możliwości, co jednak wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi. Już sam opis jej działania i wpływu na posługującą się nią osobę jest ciekawy, jednak intryguje także osadzenie tej koncepcji w wykreowanym na potrzeby utworu świecie.

Można by sądzić, że akcja tekstu opowiadającego o urządzeniu służącym do eksploracji kosmosu będzie toczyć się w fazie ekspansji i rozwoju cywilizacyjnego ludzkości. Jacek Dukaj wybrał jednak nieoczywiste rozwiązanie – świat, w którym extensa nie jest najnowszym wynalazkiem, ale jedynie ciekawostką z przeszłości, zabawką pasjonatów. To uniwersum, w którym ludzkość przekroczyła już próg osobliwości. Autor „Lodu” wydaje się tu podzielać poglądy Charlesa Strossa, że postludzie zwrócą się do wewnątrz, zagłębią w wirtualne światy, zamiast sięgać ku gwiazdom. Albo przynajmniej każe tak sądzić głównemu bohaterowi i zarazem narratorowi „Extensy”.

Należy on do społeczności, będącej odpowiednikiem Amiszów z naszej rzeczywistości. Jej członkowie uważają się za ostatnich ludzi, tych, którzy oparli się pokusie i kontynuują styl życia przodków, choć jest w tym sporo hipokryzji, jako że mieszkańcy Zielonego Kraju pozwalają sobie na zależność od prezentów „z zewnątrz”. Posltudzie są dla nich tematem tabu, w społecznej świadomości są bytami raczej ze sfery mityczno-religijnej, niż „twardej” rzeczywistości. Tak, jakby myślenie magiczne mogło powstrzymać upływ czasu i utrzymać z dala tych, którzy porzucili fizyczne ciała. Tymczasem z każdym rokiem kurczy się obszar Kraju, a w każdym pokoleniu znajdują się tacy, którzy wybierają wstąpienie w software.

Wizje świata u schyłku mają pewien nieodparty urok, przemawiają do wyobraźni. Zgodzę się ze stwierdzeniem z innej internetowej recenzji, że „Extensa” jest utworem wręcz lirycznym. Dukaj konsekwentnie buduje nastrój, kreśli przed oczyma czytelnika obraz rozległych równin, ostatniego skrawka zieleni, oka cyklonu. Gdzieś w głowie rezonuje myśl, że to nie mogłoby tak wyglądać – chyba, że cały ten obszar zostałby ściśle odizolowany od reszty planety. Niemniej, podczas lektury zwraca się uwagę bardziej na urodę wizji, niż spójność pomysłów i kwestie naukowe.

Przyznam, że styl początkowo mnie drażnił. Polszczyzna rodem z pamiętnika dziadów naszych, choć przemieszana z naukowo-technicznym żargonem, nie brzmiała jak język z odległej przyszłości. Po namyśle musiałam jednak przyznać, że ma to swoje uzasadnienie, bo przywołuje skojarzenie ze wspomnieniami sprzed lat, sprzed wojny jeszcze, a więc sprzed pewnej granicy, po której przekroczeniu przeszłość zamienia się w mit, punkt odniesienia, ale już nie powrotu. Jako artystyczna wizja, „Extensa” jest przemyślana i spójna.

Podejrzewam, że główny bohater także miał się w nią wpasować, co nie zmienia faktu, że okazał się on bardzo irytujący. W odróżnieniu od sarmackiego macho Adama Zamoyskiego, bezimienny protagonista „Extensy” jest denerwująco bierny (choć tak samo pozbawiony wyrazistego charakteru). Wydawać by się mogło, że z początku kreowany był na osobę ciekawą świata, kwestionującą zastany porządek. Mimo to, przez większość swojego życia mężczyzna płynie z prądem. Zastanawiam się, czy miało to obrazować bezwład i stagnację Zielonego Kraju, czy jednak okazało się skutkiem ubocznym chęci zachowania zwięzłości opowieści. Dukaj operuje słowem oszczędnie, zwłaszcza w dialogach, rzadko kiedy pozwala bohaterom wypowiedzieć się w pełni, czasem przedstawia jedynie urywki konwersacji, albo każe rozmawiać postaciom ze sobą równoważnikami zdań, co nie brzmi wiarygodnie. Skąpi miejsca na szczegółowe przedstawianie motywacji bohaterów oraz ich psychiki.

W efekcie wydaje się, jakby bohater nie tyle przeżywał swoje życie, co mu się ono przydarzało. Związek – ot, tak jakoś samo wyszło (choć to akurat można jeszcze uznać za prawdopodobne), późniejszy kryzys, cóż, przytrafił się. Gorzej jednak, że podobnie została rozegrana kwestia „uruchomienia” extensy. Tu moim zdaniem powinno zostać przedstawione, jak bohater się zastanawia, rozważa za i przeciw, rozmawia z rodziną, a nie na zasadzie „tak właściwie, to moglibyśmy zaczynać”, „w sumie tak… to zacznijmy”. I dalej – decyzje bohatera już po dokonaniu odkrycia są dla mnie niezrozumiałe i nie umotywowane. Przecież wcześniej narzekał, że nikogo nie obchodzi jego zajęcie. Gdy w końcu znaleźli się chętni, by go wysłuchać, do tego jeszcze mógł coś ugrać dla swoich ludzi, mężczyzna z przeproszeniem strzela focha, a czytelnik nie ma pojęcia dlaczego. Ostatecznie wychodzi na to, że bohater nie umiał być ani dobrym mężem, ani ojcem, ani naukowcem. Kusi, by złośliwie skomentować, że extensa była mu po to, by wyhodować sobie ego na pół układu słonecznego, niestety zważywszy na jego ogólną bezbarwność i to jest nieprawdą. Przyznam, że chętniej przeczytałabym rozdziały pisane z perspektywy jego żony i siostry, choć oczywiście to byłaby już inna książka.

Choć jeśli przyjąć, że bohater posłużył autorowi raczej jako nośnik pomysłu niż osoba dramatu, można do pewnego stopnia usunąć go w cień i skupić się na pozytywach, czyli chwalonej wyżej koncepcji wyjściowej i oryginalności wizji. Warto przeczytać, jeśli do tej pory nie było okazji.